Ale jaja!

Czasami słyszymy pytanie, co było pierwsze: jajo czy kura? Zostawmy to uczonym, a zajmijmy się samymi jajkami, ich róż­norodnością wielkości, barwy i przystosowania kształtów do warunków, w jakich żyją poszczególne gatunki. Niewiele wiado­mości można znaleźć o jajkach, o tym ważnym elemencie, od czego się zaczynają cykle rozwojowe ptasich rodzin.

Ptasie jajka, jako noszące zarodki życia, są przez przyrodę znakomicie wyposażone. Twarda ochronna skorupa jest jednak porowata, co umożliwia oddychanie. W środku błony ochron­ne i białkowe tworzą komfortowe legowisko. Centralnym magazynem białka i tłuszczy w jajku jest żółtko zawieszone na elastycz­nych spiralnie skręconych niciach - chalazach, które powodu­ją że zarodek zawsze obraca się w kierunku ciepła ptaka wy­siadującego jaja. Ptaki w czasie wysiadywania systematycz­nie obracają jajka, aby zarodki nie uległy deformacji i były równomiernie ogrzewane.

Największe jajka, a właściwie jaja, bo ich waga dochodzi do 1800 g, a długość do 16 cm, składają samice największych ptaków obecnie żyjących na Ziemi - strusi afrykańskich. Sam­ce tych ptaków dorastają do 2,5 m wysokości i 180 kg wagi. W porównaniu jednak z wagą dorosłej samicy osiągającej ciężar do 90 kg jest to 2% wagi ciała. Najlżejsze jajeczka natomiast składają kolibry. Najmniejszy z nich, wielkości trzmiela, to hawańczyk zwany też trzmielakiem. Jego samica składa jajeczka długości 6,35 mm i wadze zaledwie 0,4 g, ale jest to dla niej ogromny wysiłek, bo to około 20% wagi jej ciała. To porówna­nie proporcjonalności jest zaskakujące, bo wracając do strusiowej, aby zachować proporcje kolibra, musiałaby znosić jaja wagi około 18 kg - to by było dopiero jajo!

W zamierzchłych czasach, wymarłe prawdopodobnie w XIV wieku epiomisy, ogromne strusie żyjące na Madagaskarze ważyły do 500 kg, ich wielkie jaja długości 34 cm ważyły do 12 kg i miały objętość wiadra na wodę, czyli 7 sztuk jaj strusi afry­kańskich.

Takie wyniki, choć imponujące, nie są rekordami. Pro­porcjonalnie największe jajo składa samica kiwi - dziwacznego ptaka żyjącego na wyspach Nowej Zelandii. Samica kiwi bru­natnego składa jajo o długości 12,5 cm i wadze okuto 450 g, ale stanowi to aż 25% wagi dorosłego ptaka. Wysiłek przy utwo­rzeniu i zniesieniu tak ogromnego jaja jest dla samicy kiwi tak duży, że składa je tylko jedno. Ten ogromny „skarb” wysiadu­je sam samiec, i to przez prawie dwa i pół miesiąca.

Długość wysiadywania jajek przez różne gatunki wynosi od 11 dni u żeberek, 80 u albatrosów brunatnych, do prawie trzech miesięcy u albatrosa królewskiego. Ilość składanych jaj w jednym lęgu jest bardzo różna. Od jednego u ptaków du­żych żyjących w ekstremalnych warunkach, do kilkunastu u ptaków małych. Ptaki wiedzione instynktem same określają, ile potomstwa mogą wykarmić i na jakie niebezpieczeństwa są one narażone, a także ile trzeba potomstwa, aby gatunek przetrwał. Dobrze nam znana kuropatwa szczyci się rekordowymi znie­sieniami ptaka żyjącego na swobodzie. Średnie zniesienie to około 19 jaj, zdarza się i 27 sztuk. Naszą faworytką w tym zakre­sie jest jednak maleńka sikora modra znosząca średnio 11, a maksymalnie 19 jajeczek, ale ma przeważnie dwa lęgi w roku. Aby wykarmić takie stadko, to trzeba się nie mało nalatać, wykonując do 1000 lotów dziennie.

Barwy i kształt jajek też mają ogromne znaczenie ochronne. Jajka ptaków budujących gniazda na otwartym, zagrożonym terenie mają przeważnie barwy podobne do otoczenia. Jaja ptaków w dziuplach jak sowy i dzięcioły są prawie białe. Jajka ptaków narażonych na wypadnięcie z płytkich gniazd, czy stoczenia się z półki skalnej mają gruszkowaty kształt i przez to obracają się wokół własnej osi i nie spadają.

Autor: Andrzej Patorski

2012-05-10